Fantasy vertalen

Eind 2010 belde de uitgever met de vraag of ik zin had om een fantasyboek te vertalen. Fantasy is eigenlijk geen genre dat ik graag lees, maar het leek me wel leuk om eens wat anders proberen. De uitgever wilde graag dat het boek werd vertaald door een jonge vrouw, dus ik besloot me eraan te wagen. Toen ik het boek in Amsterdam had opgehaald, was ik meteen onder de indruk van het omslag en de titel: Alice nel Paese della Vaporità. In de trein terug naar huis begon ik meteen te lezen. Het verhaal was spannend, hier en daar wat aan de smerige kant, maar pakkend en vooral erg interessant om te vertalen.
Vaporità is een Italiaans woord dat niet bestaat, een verbastering van het woord vapore (stoom of damp). Deze vaporità speelt een zeer essentiële rol in het verhaal en komt dus nogal vaak voor. In het land waar Alice terechtkomt, Steamland, hangt een dikke mist, die wordt gevormd door de uitlaatgassen van Antieke Technologieën en hallucinerend werkt. Die mist verandert de waarnemingen en zorgt voor lichaamsmutaties. Er is een duidelijk verschil met normale stoom, omdat de consistentie veel steviger is en als je een beetje oefent kun je er zelfs door- en overheen springen.

Mijn eerste uitdaging was het zoeken naar een passend (niet-bestaand) woord in het Nederlands voor vaporità. Veel Italiaanse woorden die eindigen op -tà hebben een equivalent in het Nederlands die eindigt op -teit of -heid: università - universiteit, velocità - snelheid, facoltà - faculteit, onestà - eerlijkheid. Dus dat was de eerste weg die ik in sloeg: stoomheid of stoom(i)teit. Maar die woorden deden mij te veel denken aan ‘stommiteit’ of ‘met stomheid geslagen’. Dat ging dus niet werken. De zoektocht ging verder met het vinden van een ander achtervoegsel dat mooier paste en de lading beter dekte. Al googlend op ‘achtervoegsels’ kwam ik via wiktionary op de volgende mogelijkheden binnen een gamma van Nederlandse achtervoegsels: -aar, -baar, -dom, -ig, -ing, -isch, -lijk, -loos, -sel, -te, -zaam.
Sommige achtervoegsels vielen qua betekenis meteen al af: -loos en -dom hadden er duidelijk niets mee te maken. -te maakt van een bijvoeglijk naamwoord een zelfstandig naamwoord dat een maat toevoegt aan de hoedanigheid die wordt uitgedrukt door het bijvoeglijk naamwoord: breed → breedte. En samen met het voorvoegsel ge- vormt -te een zelfstandig naamwoord dat een verzameling aangeeft, zoals berg → gebergte. Dat was het dus ook niet. -sel daarentegen vormt een zelfstandig naamwoord van een werkwoord en duidt het resultaat of gevolg van de handeling aan, zoals: bakken → baksel, of braken → braaksel. Dus als de Antieke Technologieën de hele dag staan te stomen, kan daar best een berg stoomsel uit voortkomen. De keuze viel dus op stoomsel.

Het leuke van fantasyboeken is dat die vaak vol staan met niet-bestaande en vreemde woorden. Daar heeft een vertaler vaak een hele kluif aan, maar hij kan er ook veel creativiteit in kwijt. Het woord stoomsel past zo goed in het verhaal dat het (bijna) niet opvalt dat het woord niet bestaat. Mission accomplished, zou ik zeggen.